گزارش بازید از شهر زیبای کاشان به قلم آقای سالاری از فراگیران دوره های راهنمایان فرهنگی و راهنمایان طبیعت گردی موسسه میزبان قزوین

برنامه بازدید از کاشان- آشنایی با خانه های تاریخی کاشان- با همراهی دکتر نوری شادمهانی

این برنامه در روز سوم اردیبهشت ۹۸ با حضور جمعی از صاحبان اقامتگاه های بومگردی و راهنمایان گردشگری استان و با همکاری سازمان میراث فرهنگی و موسسه گردشگری میزبان برگزار گردید.

راس ساعت ۴ خودمان را به اتوبوس منتظر در میدان جانبازان می رسانیم که تقریباً آماده حرکت است. آقای نصرت آقایی مسئول میزبان و خانم جلالی و آقای علیمردانی نمایندگان سازمان نیز در ماشین هستند. بعد از دقایقی حرکت می کنیم. هنوز کمی همگی خواب آلوده هستند اما با روشن شدن هوا نیز کم کم شور و شوق به اتوبوس وارد می شود و در مسیر آقای آقایی برنامه آشنایی را می گزارند و هر کسی خود و کار خود را معرفی می کند.چن تن از صاحبان اقامتگاههای استان مانند فشک، رشگین، معلم کلایه، حاجی عرب بوئین زهرا و زرگر روستا و اقامتگاه خود را معرفی می کنند و از همگی درخواست می کنند که برای آشنایی با اقامتگاهشان سفری به روستایشان داشته باشند.

حدود ساعت ده به کاشان می رسیم و آقای دکتر نوری به جمعمان اضافه می شود و به سمت خیابان علوی می رویم که اکثر خانه های تاریخی کاشان در این منطقه واقع شده است. از اتوبوس که پیاده می شویم دکتر نوری صحبت های خود را با پرسشی در مورد وجه مشترک کاشان و قزوین مطرح می کند که من پاسخ می دهم که وجه مشترکشان همان قومیت و کاسی بودن منشا اولیه هر دو شهر است که ایشان تایید می کنند. در ادامه بخشی از توضیحات دکتر را در مورد کاشان و خانه های تاریخی کاشان می آورم:

“کاشان شهر بسیار قدیمیست و تپه های سیلک خبر از زندگی در ۷۰۰۰ سال قبل در این منطقه را می دهد. وجود مسجد و مناره سلجوقی در کاشان خبر از اهمیت شهر در آن دوران می دهد. همینطور مسجد میدان که یادگار دوره تیموریست. مسجد آقا بزرگ با آنکه قاجاریست ولی پیشینه اولیه سلجوقی و ایلخانی دارد. کاشان در دوران صفی یکی از مراکز مهم صفوی ها بوده و حتی شاه عباس دوم در این شهر تاج گذاری کرد و شاه عباس اول در اصفهان آن روزگار دفن نشد بلکه مدفن وی اکنون در شهر کاشان واقع شده و همه اینها نشان می دهند که این شهر در دوران مختلف از چه اهمیتی برخوردار بوده است.

در معماری سنتی ایرانی، ما خودمان را با جغرافیا وفق دادیم و یکی از این هماهنگی ها یا اصطلاحا دمسازی ها با جغرافیا در خانه های ما متجلی شده است. بنابراین مثلا در حاشیه شمالی خلیج فارس فضاهای باز و نیمه باز را داریم که دلیل آن شرجی بودن هواست تا هوای خنک در فضاها جریان داشته باشد و یک حیاط بزرگ داشته که در یک طرف آن فضاهای نشست و برخاست قرار گرفته است. در شمال ایران و کرانه های دریای خزر به دلیل داشتن مزارع برنج و چای و … و قرار گرفتن خانه ها در مزارع بافت گسسته به وجود می آید. همچنین به دلیل شرجی بودن هوا باید برونگرا باشند یعنی ایوان و تراس داشته باشند تا هوا در جریان باشد. در کاشان سبک خانه های کاملاً پیوسته را داریم. و از یک، دو یا سه سمت به هم متصل هستند. این پیوستگی دلایل خودش را دارد. یکی اینکه می خواستند تا به استقرار خودشان امنیت ببخشند. دوم اینکه این پیوستگی شدت آفتاب را کم می کند. دیوارهای بلند پشت به هم اجازه نفوذ آفتاب به داخل کوچه ها را نمی داده است. ضمن اینکه خود در زمستان جلوی نفوذ بادهای سرد فلات مرکزی را می گرفته است. بنابراین بناها برونگرا هستند. همین اکنون اگر نگاهی به ظاهر خانه ها بیاندازید گویی به شما پشت کرده اند اما زمانی که داخل می شود قلب خود را که حیاط هست را به شما نشان می دهند. خانه ها سکو دارند برای انتظار؛ کوبه هایی که باز نماد انتظار کشیدن هستند. دالان و هشتی برای رسیدن به حیاط وجود دارند. این نشان می دهد که آرام آرام باید وارد خانه شد. این خصلت کاشانی ها هم هست. کاشانی ها آرام آرام با شما انس می گیرند. به یکباره مانند شمالی ها شما را در آغوش نمی گیرند و با فاصله برخورد می کنند. این قضیه در خانه هایشان نیز متجلی شده اما زمانی که با آنها انس می گیرید دیگر بهترین قسمت خانه که شاه نشین آن است را در اختیار شما می گذارند. و می توانید از زیبایی های بصری آن شامل نقاشی، مقرنس، گچبری، آیینه کاری و … برخوردار شوید.

اما اینکه چرا خانه ها در نمای بیرون چیز خاصی برای عرضه کردن ندارند یکی اینست که در گذشته به دفعات به شهرها حمله میشده و اگر خانه ای تزیینات زیادی را در همان سردر عرضه میکرده دشمن متوجه میشده که ثروتی در این خانه خوابیده و بنابراین اولین جایی که غارت میشده است همان خانه بوده است. بنابراین این ثروت را  داخل ساختمان نمایش می گذاشتند به همین دلیل در معماری فلات مرکزی حیاط یک گنج مخفیست. دلیل دومی که ساختمان ها در بیرون جلوه ای ندارند این است که نمی خواستند تفاخر ببخشند و ثروت خود را  به همسایه نشان دهند زیرا به هر حال با وجود اعیانی بودن منطقه افرادی که وسع مالی کمتری داشتند در اینجا زندگی می کردند که نظام اخلاقی زیبایی بوده است. اما متاسفانه این درس های معماری یکی یکی در حال از دست رفتن هستند. اکنون در کوچکترین مسائل مانند عزاداری ها و عروسی ها تفاخر و رقابت وجود دارد.

خانه ای که در کنار ما قرار دارد خانه عامری هاست. اگر به کتاب خانه های تاریخی کاشان در مجموعه گنجنامه ایران چاپ دانشگاه شهید بهشتی رجوع کنید هیچ اشاره ای به خانه عامری ها نشده است علت آن این است که خانه عامری هایی وجود نداشته زیرا ویرانه ای بیش نبوده است. اینجا تا همین اواخر زباله دانی بوده و به همت آقای امینی ها مسئول میراث فرهنگی کاشان حفظ شد و اگر نه اینجا ویران و ساختمان جدیدی برپا شده یا بخشی از یک خیابان می شد.

احیای بناهای تاریخی و استفاده از آنها یک سنت ایرانی نیست. بلکه یک سنت غربیست. موضوعی بوده به نام ریویتالیزیشن (Rivitalization) یا باززنده سازی که منشأ آن از انگلستان است چون اداره بسیاری از خانه های بزرگ مشکل شده بود و در آن نظام فئودال رسیدن از یک زندگی اشرافی به رسیدن به یک زندگی سطح پایین باعث شده بود که این خانه دیگر قابل استفاده نباشند و کم کم از دور خارج شوند. فکری آمد که چگونه میشود که این خانه ها را از نابودی حفظ کرد. گفته شد که یک نظام نوکیسه بر سر کار آمده که ثروت داشته ولی اصالت ندارد. بنابراین آن ثروت و تشویق آنها برای زندگی در آن خانه های اشرافی محرکی شد برای یافتن اصالت و باززنده سازی خانه های غرب.بعدا این داستان به کشورهای دیگر از جمله آسیا نیز انتقال پیدا کرد. این اتفاق در کاشان هم به خوبی جواب داده برای مثال خانه فلاحتی که همین امسال بازگشایی شد چیزی حدود ۴ میلیارد و نیم و بعدا یک و نیم میلیارد دیگر توسط شرکت خصوصی سرمایه گذاری شد برای مرمت، استحکام بخشی و احیا بنا تا بتواند تا ۲۰ سال آن را در اختیار داشته باشد و بعد از بیست سال مجددا آن را در اختیار میراث فرهنگی بگذارد. ولی با یک حساب سرانگشتی به راحتی بعد از پنج شش سال می تواند سرمایه اولیه خود را برگرداند و به سوددهی برسد. یکی دیگر از خانه های که ریویتالیزیشن در آن به خوبی انجام شده همین خانه عامری هاست.”

در اینجا دکتر نوری مباحث معماری را در اختیار راهنمای مجموعه می گذارد. وی عمر بنا را نزدیک ۲۵۰ سال و مساحت آن را ۱۲۰۰۰ متر مربع اعلام می کند و اینکه به خاطر بزرگی دورتا دور مجموعه را کوچه های اطراف تشکیل می دهند و همین طور راه زیرزمینی داشته که به طول ۲ کیلومتر تا بیرون از احصار اصلی شهر و در امان بودن از خطر حمله مهاجمین ساخته شده است. ۸۵ اتاق داشته و عامری ها اصالتاً اعرابی هستند که منشأ آنها اعراب خوزستان اند و در اردستان، کرمان، اهواز و تهران هنوز هم ساکن اند.

ادامه صحبت های دکتر نوری:

“گردشگر فضای آرامی میخواد. به ویژه در آن فضای شلوغ غرب و فضاهای شیشه ای و در تیررس بودن همه چیز در این جا تضادی وجود دارد. در اینجا کاملاً احساس آرامش می کند و حجابی وجود دارد. دیدم گردشگری فرانسوی که در این خانه ها کفش هایش را درآورده تا فقط روی آجرفرش ها قدم بزند تا تجربه ای جدید داشته باشد.

ما یک سفر بزرگ داریم که از یک نقطه دور به نقطه ای دیگر مهاجرت می شود مثلا حضور فرانسوی از فرانسه به کاشان که سفری بزرگ است. اما در داخل این خانه مسافرت های کوچک صورت می گرفته. چگونه؟ چون زمستان نشین و تابستان نشین داشته و خودش یک ییلاق قشلاق بوده در یک فضای کوچک و محدود. حضور در جایی که نور و آفتاب بوده تا رفتن به سایه که خانه های ایرانی تجلی این اندیشه بودند.

کاشان دوره ای نام چهل حصاران داشته. چهل حصار منظور چهل قلعه است. البته عدد چهل نشانه کثرت باشد. اما نشان می دهد که کاشان قبل از تبدیل شدن به یک مجموعه بزرگ تر شامل قلعه هایی بوده که بعد این ها به هم پیوسته اند و شهر کاشان به وجود آمده. اکنون یکی از آن دیوارها به نام جلالی باقیست. کاشان یک میلیون و نیم گردشگر دارد که شصت تا هفتاد هزار عمدتاً غربی توریست خارجی داشته و باغ فین کاشان سومین مجموعه پربازدید کشور محسوب می شود. ریشه گردشگری دیدن تفاوت هاست و به راحتی یک توریست می تواند این تفاوت ها را در کاشان پیدا کند.

لوله های زهکش باران با استفاده از تنپوشه های سفالی است که به صورت نر و ماده به یکدیگر وصل شده اند. قدیمی ترین تنپوشه های سفالی کشف شده مربوط به شهر سوخته سیستان هستند. بادگیر چهار طرفه این خانه هم که بلندترین بادگیر کاشان محسوب میشود هوای خنک را به داخل شاه نشین هدایت میداده و بلندترین بادگیر ایران هم همانطور که می دانید در باغ دولت آباد یزد قرار گرفته که ۳۷ متر بلندا دارد.

گلجام هایی که میبینیم بر روی سقف حمام قرار گرفته کار انتقال نور را به داخل حمام خانه انجام میداده است. اگر فلش بکی بزنیم به قزوین خودتان ( البته درست نیست از نظر تورگردانی که وقتی در کاشان هستیم از جای دیگری صحبت کنیم مگر الزامی باشه که باید در حین توضیحات مطرح بشود در هر صورت از نظر گردشگر پذیرفتنی نیست که در مکانی توصیف مکان دیگری را مطرح کنیم). در کاخ چهلستون قزوین که اکنون دو طبقه است اما در اصل بنا به صورت یک طبقه بوده و همانطور که عبدی بیک شیرازی توصیف کرده گلجام هایی داشته که نور به داخل حوض میتابیده که اکنون دیگر آن گلجام نیست و یک طبقه دیگر به بنا اضافه شده است.

در این حمام همانطور که می بینید تعداد زیادی گلجام وجود دارد. چرا این همه زیاد؟ خب اینها بخش بندی های مختلف حمام است و هر قسمت گلجام مخصوص خود را داشته است. چرا در خانه ها از گلجام استفاده نمیشود؟ چون چراغ پیه سوز به دلیل رطوبت هوا و خفگی قابل استفاده نیست. اتفاق خوبی که برای حمام های ما می تواند بیفتد این است که مانند گذشته کاربری حمام خودشان را داشته باشند همان اتفاقی که در ترکیه افتاده و باعث جذب گردشگر شده و به حمام ترکیش (Turkish) معروف شده اند در صورتی که این حمام ها در اکثر کشورهای منطقه از جمله ایران وجود دارند.

در کاهگل منطقه کاشان و یزد چون کاه کم بوده اغلب شن ریز می زدند و در اصل سینگل به دست می آمده است. و شن کار چسبندگی را انجام می داده و این سینگل همان خواص کاهگل را داشته است”

بعد از دیدن خانه عامری ها به سمت خانه نقلی و اطلسی می رویم در مسیر دو آب انبار بزرگ خان و کوشک صفی را می بینیم. از لابلای کوچه های کاهگلی و خانه های بی شماری عبور می کنیم. نهار را در خانه رضوانیان صرف می کنیم و سری به خانه مرشدی میزنیم و در نهایت در خانه ادیب بازدید می کنیم و در کافه آن چای می خوریم. در کل از نظر فضای اقامتی و کیفیت ارائه خدمات خانه عامری ها درجه مطلوبی داشت ولی خانه نقلی با وجود رتبه بسیار عالی در سایت تریپ ادوایزر (Trip Advisor) متوسط رو به پایین و ادیب در حد متوسط بود. منتها وجه مشترک تمام این خانه حضور پررنگ توریست های خارجی بود که از فضاهای اقامتی و خدماتی این خانه ها لذت و بهره میبردند. چیزی در شهر خودمان بسیار کمرنگ بوده و جای توجه فراوان دارد.

دوستان به دیدن مسجد مدرسه آقابزرگ می روند و ضمن برنامه از این مجموعه باارزش و زیبای قاجاری هم دیدن می کنند. با بازدید از مسجد مدرسه آقا بزرگ تور آموزشی کاشان هم به پایان می رسد و ساعت ۴ مسیر برگشت به قزوین را پی می گیریم.

در دو سال اخیر شاید این پنجمین باری است که به کاشان سفر می کنم یا برای آشنایی بیشتر و یا به همراه تور ؛فرصت دیدار از چند خانه تاریخی کاشان با توضیحات دکتر نوری استاد بنده در دوره های گردشگری را مغتنم می شمرم و از دوستان به ویژه راهنمایان درخواست می کنم که به نگاهی که در کاشان به زنده کردن خانه های تاریخی شده توجه کنند. خانه هایی که یا تبدیل به اقامتگاه شده اند یا مرکزی برای فعالیت های صنایع دستی و گردشگری که موجب حفظ و نگهداری و زیباسازی و همینطور اشتغال زایی و درآمدزایی این خانه ها برای اقتصاد محلی شده است. اتفاقی که امیدواریم در قزوین نیز انجام شود و قدر خانه های تاریخی خودمان را بدانیم. برای نمونه خانه زعیم را داریم که چند روزیست برای کار صنایع دستی و گردشگری با نگاهی تازه واگذار شده و از همگی به ویژه راهنمایان که فعالین اصلی گردشگری هستند تقاضا می کنم که از این خانه حمایت کنند تا در چرخه گردشگری قزوین جایی پیدا کند.