مسجد جامع قزوین را بیشتر بشناسیم با قلم مصطفی کشاورز رضائی فارغ التحصیل کارشناسی ارشد معماری، راهنمای گردشگری شهر قزوین

مسجد جامع کبیر قزوین با گنبد عظیم، مناره های با شکوه، ایوان های رفیع و گچبری های نفیس آن از آثار ممتاز دوره های مختلف تاریخی به شمار میرود. این مسجد از بزرگ‌ترین مساجد ایران و کهن ترین مسجدجامع ایران است. بنا بر اکتشافاتی که در نتیجه مطالعات و حفاری های باستان شناسی در فضای گنبدخانه مسجد صورت پذیرفته است قدمت پایه های این مسجد به پیش از اسلام می رسد و در پایه های بنا آثار و آجرهای دوران ساسانی مشهود می باشد که در برخی از منابع به آتشکده بودن این مکان در پیش از اسلام اشاره شده است. اما قدیمی ترین ساخته هایی که به عنوان مسجد در این محوطه عظیم موجود است به سال ۱۹۲ هجری قمری و خلافت هارون الرشید عباسی باز می گردد که این مسجد اولیه با قدمتی نزدیک به ۱۲۵۰ سال همچنان پابرجا بوده و در وجه جنوب شرقی حیاط به نام طاق هارونی قرار گرفته است. پس از آن در دوره های بعدی مسجد بارها مورد مرمت و گسترش قرار می گیرد تا اینکه با ظهور حکومت مقتدر ملکشاه سلجوقی و در زمان امیر خمار تاش ابن عبداله عمادی حاکم قزوین مسجد به عنوان یکی از اولین مساجد ایران با اسلوب چهار ایوانی بنا می گردد که مهم ترین قسمت مسجد سلجوقی گنبدخانه آن می باشد که به مقصوره خمارتاشی یا طاق جعفری شهرت دارد. البته این مسجد بعدها دستخوش حوادث و بلایای سنگینی می گردد که از جمله سهمگین ترین آنان می توان به حمله مغول ها اشاره کرد. در این دوران بنا بر روایت حمداله مستوفی که هم عصر حمله مغول ها بود، مردم شهر به مسجد پناه آورده که متاسفانه در همین مسجد دچار کشتار وحشیانه مغول ها قرار می گیرند و مسجد دچار تخریب و آتش سوزی گسترده قرار می گیرد که در پی آن بسیاری از بخش های مسجد از جمله ایوان های اولیه فرو ریخته که هر کدام از این بخش ها در دوره های صفویه و پس از آن مورد بازسازی و ترمیم اساسی قرار می گیرند که از جمله مهم ترین این تعمیرات بازسازی ایوان شمالی و افزودن مناره ها در دوران شاه طهماسب صفوی، ایوان جنوبی در دوران شاه عباس دوم صفوی، ایوان غربی در دوران شاه سلیمان صفوی و ایوان شرقی در نهایت در دوران ناصرالدین شاه دچار بازسازی مجدد می گردد.

مقصوره خمارتاشی:

مهم ترین و زیبا ترین بخش این مسجد، مقصوره و گنبد سلجوقی آن در پشت ایوان جنوبی است که به مقصوره خمارتاشی یا طاق جعفری نیز شهرت دارد و دارای پنج کتیبه گچبری بسیار نفیس می باشد که این کتیبه ها به خطوط کوفی گلدار، ثلث و کوفی تزئین گشته اند. بالاترین کتیبه در حاشیه قوس فیلپوش های هشت گانه گنبدخانه و به خط ثلث می باشد که محتویات آن شامل ستایش پروردگار، حضرت محمد، امام علی، مهاجرین و انصار، ملک شاه سلجوقی و خمارتاش است که دارای تاریخ ۵۰۷ تا ۵۱۴ هجری قمری بر روی خود می باشد. کتیبه دوم به خط کوفی گلدار و بسیار نفیس بوده که محتویات آن شامل ابتدا آیه ای از سوره مزمّل در خصوص کار نیک و سپس موقوفات بنا به بیان خمارتاش می باشد. کتیبه سوم که منحصر به فردترین کتیبه مسجد می باشد به خط کوفی و در زمینه اسلیمی می باشد که در زبان عامه به کوفی مارپیچ شهرت یافته است محتویات این کتبیه شامل آیاتی از سوره بقره می گردد. کتیبه چهارم به خط ثلث و شامل بخش دیگری از موقوفات این بنای ارزشمند می باشد و در نهایت کتیبه پنجم که پایین ترین کتیبه موجود بر روی دیوار شمالی مقصوره و در بالای درگاه های ورودی قرار گرفته بصورت صفحه ای و در ۵ خط شامل مابقی موقوفات بنا می باشد. موقوفات این بنا شامل قنات خمارتاشی، باغات و مزارع متعدد در اطراف قزوین، درآمد روستاهای نامبرده در کتیبه ها و بسیاری از موارد دیگر می گردد. البته این مقصوره در گذشته دارای کتیبه های دیگری نیز بوده است که آثار نمونه هایی از آن به خط کوفی گلدار در ساقه گنبد به خوبی مشهود می باشد یا کتیبه های دیگری که در طاق نماهای مقصوره به شیوه مسجد حیدریه موجود بوده که فقط حاشیه هایی از آن باقی مانده است. همینطور گفته می شود که این مقصوره دارای محراب نفیس گچبری شده ای با تزئینات مشابه سایر کتیبه ها و همانند محراب مسجد حیدریه بوده است که این محراب فوق العاده ارزشمند در اثر آتش سوزی ناشی از حمله مغول از بین رفته و بعدها در دوره ایلخانی و پس از آن در دوران قاجار به شکل کنونی درآمده است. همچنین در این مقصوره محراب سنگی نفیسی قرار داشت که تا همین چند دهه قبل نیز بر روی دیوار جنوبی مقصوره قرار داشت و تصاویری از آن در کتاب مینودر آقای گلریز موجود است که متاسفانه این محراب ارزشمند به طور مرموزی ناپدید گشته است.

 در مجموع مقصوره در لغت نامه به معنی محل ایستادن امام و خلیفه می باشد. این مسجد بزرگ دارای ۹ شبستان می باشد که هر یک از این شبستان ها دارای امام جماعت مجزای بوده که در گذشته مورد بهره برداری قرار می گرفت ولی با توجه به اینکه مقصوره محل قرار گرفتن اصلی ترین محراب و منبر مسجد بود امام جمعه شهر به محراب مقصوره اقتدا نموده و سایر شبستان ها از طریق گذرهای کناری مقصوره و همچنین ایوان به فضای اصلی مقصوره مرتبط گردیده و اتصال میان نمازگزاران برقرار می شد. البته کاشی کاری های موجود و برخی از دیوارهای سطوح پایینی مقصوره در دوره های بعدی و خصوصا در دوره قاجار صورت پذیرفته است که عمده این دیوار چینی ها شامل تنگ کردن گذرها یا درگاه های متصل به شبستان های کناری جهت استحکام بخشی بیشتر بنا می باشد. همچنین حفاری های صورت گرفته به خوبی نشان می دهد که کف اصلی مقصوره در دوره سلجوقی نسبت به وضعیت فعلی حدود سه متر پایین تر بوده و کفسازی فعلی از بقایای دوران قاجار می باشد. در مجموع این گنبدخانه بنا به اطلاعات تیم مرمتی (مهندس نصیری) دارای ۳۲ متر ارتفاع می باشد.

 شواهد موجود به خوبی مشخص می نماید که گنبد فعلی دارای یک پوسته می باشد که این موضوع با توجه به وجود شنگه (زائده بالای گنبد که حدفاصل دو پوسته می باشد) در بالای گنبد و همچنین تکامل دانش گنبدسازی در دوران سلجوقی کمی غیر متعارف و غیر اصولی به نظر می رسد و حدس نگارنده این گزارش که خود از پژوهشگران حوزه بناهای تاریخی می باشد در خصوص یک پوسته بودن این گنبد بر دو فرض استوار است. اولین فرضیه به این موضوع اشاره می کند که گنبد با توجه به پیشرفت های دوره سلجوقی در زمینه معماری از همان ابتدا دو پوسته بنا گردیده و سپس پوسته رویی در نتیجه زلزله های متعددی که قزوین به خود دیده از بین رفته و در دوره های بعد روی سطح پوسته زیرین را کاشی کاری کرده اند، در همین راستا نباید فراموش کرد که گنبد مسجد حیدریه که هم عصر و مشابه این بنا بوده است در زلزله دوران صفوی از بین رفته است. فرض دوم نیز که نسبت به فرض اول ضعیف تر و غیر محتمل تر به نظر می رسد به این دلیل اشاره می کند که معماران بنا نتوانسته اند پوسته دوم  را به دلایلی شامل ناامنی های حاصل از جنگ و غیره به اتمام برسانند و بعدها بر روی همان پوسته زیرین اقدام به کاشیکاریی صورت گرفته است که همانطور که اشاره شده و با توجه به اینکه اصولا تمامی تزئینات گچبری بنا بعد از به پایان رسیدن ساخت گنبد آغاز گردیده است و این موضوع نمایانگر نبودن محدودیت زمانی اشاره شده می گردد و می توان گفت که احتمال فرضیه دوم به شدت ضعیف می باشد ولی همانطور که بیان شد در توسعه یافتگی معماری دوران سلجوقی جهت احداث گنبدهای دوپوسته نمی توان تردید نمود و نظر نگارنده بسیار بر فرض اول متکی می باشد. در پایان با توجه به محدودیت موجود در حجم گزارش از توضیحات بیشتر خودداری نموده و پیشاپیش نسبت به حسن توجه جنابعالی نهایت تشکر و قدردانی را می نمایم.

عکس : از رویا غفوری